Սողոմոն Թեհլերյան

                                              Կենսագրություն 

Սողոմոն Թեհլերյանը  Հայոց Ցեղասպանության վերապրող և ազգային հերոս է, ով գնդակահարել է երիտթուրքերի ներքին գործերի նախարար և Հայոց Ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչ` Թալեաթ փաշային:

 Սողոմոն Թեհլերյանը ծնվել է 1896 թվականին Բագառիճում՝ Արևմտյան Հայաստանում, ուր ստացել է իր նախնական կրթությունը։ Ապա ուսումը շարունակել է Երզնկայի Կենտրոնական ուսումնարանում, որն ավարտել է 1912 թվականին և 1913-ին փոխադրվել է Սերբիա։ 1913 թ-ին մեկնել է Եվրոպա՝ ուսումը շարունակելու, սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմի  սկսվելուց հետո վերադարձել է Հայաստան: Մեկնել է ռազմաճակատ, կռվել Անդրանիկի ջոկատում: Վերադարձել է, որովհետև չէր կարող չգալ, որովհետև իսկական տղամարդ էր, իսկ հայրենիքը պահում են իսկական տղամարդիք`զենքը ձեռքին:

 1915 թվականին Թեհլերյանը վերապրել է ցեղասպանությունը, ինչը շատ մեծ ազդեցություն է ունեցել նրա կյանքում:

 Մեջբերում եմ նրա խոսքերից. <<Երբ մեծ քանակությամբ մեզ տեղահան արեցին ու քարավաններով քշեցին, քաղաքից դուրս գալու առաջին իսկ օրը պահապան զինվորները թալանեցին մեզ ու հետո կրակ բացեցին: ժանդարմներից մեկը քաշեց ու տարավ քրոջս, մայրս գոռաց.<<Աչքերս քոռանան>>: Հարված ստանալուց հետո ես տեսա, թե ինչպես եղբորս գլուխը կացնով կիսեցին: Մայրս ուշաթափվեց, իսկ ես գլխիս հարված ստացա ու ընկա: Չգիտեմ, թե ինչքան մնացի այդպես, գուցե երկու օր:
Բայց երբ աչքերս բացեցի` շուրջս դիակներ էին, ողջ քարավանը սպանվաց էր: Մորս դիակը ընկած էր երեսն ի վայր, իսկ եղբորս դիակը ինձ վրա:>>

 Այս դաժան կոտորածից հետո Թեհլերյանը գնում է մի լեռնային գյուղ , որտեղ ապաստանում է  քրդական մի ընտանիքում: Որոշ ժամանակ անց երկու հայերի հետ բռնում է դեպի պարսկաստան տանող ճանապարհը: Երկու ամիս ոտքով քայլելուց հետո վերջապես տեղ է հասնում:

<<Նեմեսիս>> գործողություն

 1921 թվականին Թեհլերյանը մասնակցում է Դաշնակցության Նեմեսիս գործողությանը՝ առաջադրանք ստանալով սպանել Եղեռնի գլխավոր կազկակեպչին՝ Թալեաթ փաշային։

 <<Նեմեսիսը>> ՀՀԴ կուսակցության կազմակերպած հատուկ գործողություն էր` ահաբեկման միջոցով  հայոց Մեծ եղեռնը կազմակերպող և իրականացնող  երիտթուրքական կառավարության պարագլուխներին պատժելու նպատակով:Գործողությունը «Նեմեսիս» է անվանվել հատուցման ու վրեժխնդրության հին հունական աստվածուհի Նեմեսիսի անունով:

Առաջին աշխարհամարտում (1914– 1918 թթ.) Օսմանյան կայսրության պարտությունից (1918 թ-ի հոկտեմբերի 30) հետո երիտթուրքական կառավարության ու կուսակցության պարագլուխները գերմանական սուզանավով Կոստանդնուպոլսից տեղափոխվել են Գերմանիա: Թուրքիայի 1918 թ-ի դեկտեմբերի 16-ի դեկրետով «Միություն և առաջադիմություն» կառավարող կուսակցության և երկրի կառավարության պարագլուխներ Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը, Բեհաէդդին Շաքիրը և ուրիշներ մեղադրվել են Թուրքիան պատերազմի մեջ ներքաշելու, հայերի տեղահանությունն ու ցեղասպանությունը կազմակերպելու համար և հեռակա կարգով դատապարտվել մահվան:

1919 թ-ին Երևանում ՀՀԴ կուսակցության IX ընդհանուր ժողովը որոշում է ընդունել ի կատար ածել երիտթուրքական պարագլուխների նկատմամբ դատավճիռը: Արձանագրվել է ցեղասպանության հանցագործների 650 անուն, որոնցից առանձնացվել են 41 գլխավոր հանցագործները:

«Նեմեսիսի» պատասխանատու մարմնի ղեկավարը Արմեն Գարոն (Գարեգին Փաստրմաճյան) էր, Հատուկ ֆոնդինը՝ Շահան Սաթճակլյանը: Շահան Նաթալին և Գրիգոր Մերջանովը ղեկավարել են գործողությունը և ապահովել նյութական միջոցները: Հանցագործներին հայտնաբերելու գործը ղեկավարել է Հրաչ Փափազյանը, որը, որպես թուրք ուսանող, թափանցել է երիտթուրքական վտարանդիական բարձր շրջանակներ: Գործողության կազմակերպչական կենտրոններ էին «Ճակատամարտ» (Կոստանդնուպոլիս) և «Դրոշակ» (Բոստոն) թերթերի խմբագրատները: Վրիժառուների խմբերը (3–5 մարդ) հետապնդում էին որոշակի հանցագործի և հարմար պահին դատավճիռն ի կատար ածում:

Թալեաթի մահը

 Որոշելով վրեժխնդիր լինել Թալեաթից՝ Թեհլերյանը որոնել է նրան մի քանի երկրում և վերջապես հայտնաբերել Բեռլինում:1921 թվական էր: Թեհլերյանը Գերմանիայում էր: Գերմանիայում էր նաև Թալեաթը:Սողոմոնը արդեն երկար ժամանակ էր, որ հետևում էր հրեշին, ապրում էր նրա տան դիմացի տանը:

Մարտի 15-ն էր: Սողոմոնը նստաց էր  Շառլոտենբուրգ թաղամասի Հարդենբերգ փողոցում գտնվող իր սենյակի պատուհանի դիմաց ու հայացքը սևեռել էր պատուհանից դուրս` փողոցի հակառակ կողմում գտնվող հրեշի պատուհանին: Ամբողջ գիշեր սառը քրտինքը ճակատին, ատրճանակը ձեռքում սպասում էր լուսաբացին: Ցավում էր հոգին, քանզի ապրում էր նրա հոգում այն ցավը, որ ապրում է յուրաքանչյուր հայի հոգում` 1915 թվականը: Վիշապը հանգիստ քնած էր իր որջում: Իսկ նա վրեժը կոկորդում սպասում էր արևի առաջին շողերին, որոնք իրենց հետ պետք է բերեին ճշմարտության ու վրեժխնդրության մի առավոտ: Այդ օրը պետք է ազդարարվեր համայն հայության հաղթանակի սկիզբը:

Թալեաթը առավոտյան դուրս եկավ իր տնից, ու քայլերը ուղեց փողոցն ի վայր: Սողոմոնը գնաց նրա հետևից: Կամա,թե ակամա նա գոռաց .<<Թալեաթ, Ես եմ ` Սողոմոնը>>: Թալեաթը կանգ առավ, բայց չշրջվեց: Նա չէր հավատում ականջներին, որովհետև այդ անունով նրան Բեռլինում ոչ ոք չէր ճանաչում: Թալեաթը դանդաղ շրջվեց ու դիմավորեց հայացքի առաջ ատրճանակի փողը: Այդ ժամանակ վրեժխնդրության ծարավը չէր, որ սեղմեց մատը ձգանին, Սողոմոնի հոգում արձագանքող մեռնող մանուկների ձայները չէին : Թեհլերյանը նրա աչքերում տեսավ ոճիրը, նրա հայացքում ամփոփված էր ամբողջ սպանդը:

Սողոմոն Թեհլերյանը մեկ կրակոցով ազդարարեց համայն հայության հաղթանակի սկիզբը:

Թալեաթը գետնին փռվեց: Սողոմոնը, սակայն մնաց իր տեղում կանգնաց, չփախավ, չնայած փախնելու հնարավորություն ուներ: Շատ կարճ ժամանակում նրա շուրջ ամբոխ հավաքվեց: Բոլորը նրան մարդասպան էին գոչում: Բայց Սողոմոնը տեղից չէր շարժվում: Շուտով նրան ձերբակալեցինւ

Թեհլերյանի դատավարությունը

1921 թվականի հունիսին տեղի ունեցավ Թեհլերյանի դատը: Թեհլերյանը ուզում էր, որ իրեն դատեին, որ ամբողջ աշխարհը իմանար ճշմարտությունը:

Դատարանում այն հարցին, թե ինչու իրեն մեղավոր չի համարում , Թեհլերյանը պատասխանեց. << Ինձ հանցավոր չեմ համարում, որովհոտև խիղճս հանգիստ է: Մարդ եմ սպանել, բայց մարդասպան չեմ: Ինքս իմ մեջ մտատանջվում էի, թե ինչպես է կարելի մարդ սպանել: Բայց, մի թէ նա մարդ էր: Դուք նախ սա պետք է ինձ ապացուցեք: Եթե ապացուցեք, ապա ես իրոք մարդասպան եմ>>:

 Դատավարության ընթացքում Թեհլերըանը բացատրեց իր արարքի դրդապատճառը, մերկացրեց երիտթուրքերի հանցավոր հակահայ քաղաքականությունը: Գերմանացի հասարակական և հոգևոր գործիչ Յոհաննես Լեփսիուսը` որպես վկա,  մերկացրեց  երիտթուրքերին և նրանց պարագլուխներին: Դատավարությունը, ըստ էության, վերածվեց  Թալեաթի և հայոց Մեծ եղեռնի մյուս կազմակերպիչների դատի: Եվրոպայի առաջադեմ հասարակայնության ճնշմամբ Բեռլինի դատարանն հունիսի  2- ին արդարացրեց 25-ամյա Սողոմոնին և հենց դատարանի  դահլիճից ազատ արձակեց, իսկ գերմանական մամուլը պահանջեց  դատ հարուցել Թուրքիայում 1912–15 թթ-ին Գերմանիայի դեսպան Հանս Վանգենհայմի դեմ՝ հայերի կոտորածների ժամանակ նրա  հանցավոր լռության համար:

Հետագա կյանքը

Արդարացված Թեհլերյանը երկար տարիներ ապրել է Հարավսլավիայի մայրաքաղաք Բելգրադի Դալմատինսկա փողոցի թիվ 78 տանը։ 1945-ից հետո բնակություն է հաստատել ԱՄՆ-ի Ֆրեզնո քաղաքում, որտեղ էլ մահացել է 1960 թ. մայիսի 23-ին։ Ի հիշատակ Թեհլերյանի՝ հուշարձան է կանգնեցվել Ֆրեզնոյում, Թալինի շրջանի Մաստարա գյուղում և Երևանում։
 Ամեն տարի ` մարտի 15-ին ՀՀԴ-ն կազմակերպում է երթ` նվիրված Թեհլերյանի հիշատակին, որը սկսվում է նրա հուշարձանի մոտից և ավարտվում Ծիծերնակաբերդում: